Kraje członkowskie Unii Europejskiej zobowiązane są do osiągnięcia 90% poziomu selektywnej zbiórki odpadów opakowaniowych z butelek na napoje z tworzyw sztucznych do 2029 roku. Narzędziem, które ma umożliwić spełnienie tego wymogu, jest system kaucyjny. W Polsce ma on zacząć obowiązywać od 1 stycznia 2025 roku. Ile wyniesie całkowity koszt jego wdrożenia? Na to pytanie odpowiada raport „System kaucyjny w Polsce – koszty, perspektywy, szanse”, przygotowany przez firmę Deloitte.
Głównym celem kaucji jest zamykanie obiegu surowców. Między innymi poprzez zwiększenie poziomu selektywnego zbierania, a docelowo ich recyklingu oraz ograniczenie odpadów opakowaniowych w przestrzeni publicznej. Odpady te powstają na skutek wprowadzania co roku na polski rynek ponad 10,3 mld szt. opakowań jednorazowych, które będą podlegać kaucji. W tym butelek z tworzyw sztucznych (56% tej sumy) oraz puszek metalowych (ok. 44%). Cel dla opakowań szklanych to wprowadzanie na rynek takich, które będą mogły być wielokrotnie używane. W przyszłości ma to być premiowane mechanizmem ekomodulacji, dającym zachęty finansowe producentom oferującym opakowania przyjazne środowisku.
Jak to będzie działać?
Uczestnikami wspomnianego mechanizmu będą konsumenci, sklepy i inne punkty zbiórki. A także producenci i importerzy napojów, którzy z mocy ustawy stworzą podmioty reprezentujące – zwane operatorami systemów kaucyjnych. Gromadzenie opakowań i odpadów ma się odbywać za pośrednictwem maszyn weryfikujących i niszczących. W połączeniu ze zbiórką manualną w sklepach oraz innych punktach zbierania. Opakowania i odpady opakowaniowe zbierane manualnie będą musiały zostać ponownie przeliczone i zweryfikowane w punktach nazywanych centrami zliczenia. Przepisy przewidują wdrożenie kaucji za opakowania na napoje jednorazowego użytku (tworzywa sztuczne i puszki) w wysokości 0,5 zł/szt. oraz 1 zł za opakowanie szklane wielokrotnego użytku. Co istotne, do otrzymania zwrotu kaucji nie będzie konieczne okazanie dowodu zakupu danego produktu (np. paragonu). Kaucje odzyskać będzie można w każdym punkcie zbierania w kraju, jeśli tylko obsługuje on daną frakcję materiałową.
Ustawa wprowadzająca system kaucyjny przewiduje, że najmniejsze sklepy (do 200 m2) będą zobowiązane do pobierania kaucji. Obowiązki jednostek handlu detalicznego o powierzchni od 200 m2 będą obejmować również jej zwrot. Jak i zbieranie pustych opakowań oraz odpadów opakowaniowych. Ustawodawca przewidział kary dla niewypełniających swoich obowiązków podmiotów prowadzących system kaucyjny oraz jednostek handlu detalicznego i hurtowego. Ich wysokość ma wynosić nawet 1 mln zł za każde naruszenie przepisów. O tym jak dokładnie będzie działał w Polsce system kaucyjny, pisaliśmy już na łamach ITwiz.
Miliardy na zbiórkę surowca
Jednym z głównych wątków raportu jest finansowy aspekt działania systemu. Kategorie wydatków dotyczących mechanizmu autorzy podzielili na dwie kategorie: inwestycyjne oraz operacyjne. Pierwsza, obejmuje przede wszystkim dostosowania punktów zbiórki. W ramach drugiej, uwzględniono obciążenia związane głównie z logistyką zbiórki, magazynowaniem i przewozem opakowań z miejsc gromadzenia do punktów ich przetwarzania. A w przypadku opakowań szklanych – do miejsc ponownego napełniania, w tym także transport pustych skrzynek do miejsc zbierania. Jak wskazują analitycy Deloitte, w trakcie najbliższej dekady łączna suma obydwu kategorii kosztów może przekroczyć 37 mld zł. Zakładając scenariusz, który wydaje się być najbardziej realny i oznacza współpracę pomiędzy wieloma operatorami.
“Całkowita kwota zobowiązań związanych z dostosowaniem organizacji zbiórki do nowego prawa w perspektywie dziesięciu lat jest znacząca. Warto jednak zaznaczyć, że oczekuje się, iż inwestycje te przyniosą wymierną korzyść dla środowiska. Bardzo ważne jest zatem wsłuchanie się w głosy płynące z branży. Związane z aktualnymi możliwościami infrastruktury do gospodarki odpadami w Polsce oraz nowymi przepisami. Jedynie dostosowanie mechanizmu kaucyjnego do realiów technologicznych umożliwi maksymalizację korzyści wynikających z systemu kaucyjnego, przy jednoczesnym ograniczaniu wyzwań związanych z jego implementacją” – komentuje Joanna Leoniewska-Gogola, liderka zespołu circular economy, Deloitte.
Przytoczone w raporcie szacunki wskazują, że suma kosztów inwestycyjnych wyniesie 14,2 mld zł. 65% tej kwoty związane jest z koniecznością przeprowadzenia niezbędnych prac budowlanych w punktach zbiórki. Jedna piąta dotyczy z kolei pozyskania maszyn do zbierania opakowań po napojach (tzn. butelkomatów RVM). Prognozuje się, że docelowo będzie ich około 35 tys. Pozostałe wydatki obejmują m.in. zakup wyposażenia umożliwiającego manualną zbiórkę odpadów czy koszty administracyjne.
Jak zredukować koszty?
Wysokość kosztów operacyjnych systemu kaucyjnego może się różnić w zależności od tempa wdrażania zmian. Autorzy wskazują, że całkowita suma wydatków obejmujących: logistykę, magazynowanie odpadów, serwisowanie infrastruktury czy nakłady na energię elektryczną, może wynieść 23,1 mld zł. W najbardziej prawdopodobnym scenariuszu. Blisko 40% tej kwoty będzie związane z funkcjonowaniem automatycznej zbiórki odpadów w sklepach. W skład kosztów operacyjnych ujęto także zbiórkę ręczną w sklepach. A co za tym idzie, konieczność utworzenia stacjonarnych i mobilnych centrów zliczania (26,5% całkowitej kwoty). A także zbiórkę automatyczną w tych samych placówkach (14,2%).
Raport zawiera także opis obszarów, które mogą umożliwić potencjalną redukcję kosztów funkcjonowania systemu kaucyjnego w Polsce. Analiza wykazała, że skrócenie czasu, jaki pracownik sklepu poświęca na odbiór opakowania o 1 sekundę, może przynieść oszczędności sięgające 0,56 mld zł w perspektywie 10 lat. Działa to także w drugą stronę – wydłużenie czasu obsługi zwiększy koszty.
Publikacja Deloitte powstała na podstawie wywiadów z reprezentantami m.in.: podmiotów wprowadzających napoje na rynek, sieci handlowych, niezrzeszonych sklepów, miast i gmin, związków międzygminnych oraz podmiotów zajmujących się odbiorem i zagospodarowaniem odpadów. Pełny raport do pobrania znajduje się pod poniższym linkiem.
